QUALCOSA DI NOSTRO!

INSRIGIS!

.

BO SAIMR ENN GEBEEN? BO KÈMMR ENN HIN?

Heivmer on pit eppas Insrigis!

Derzeilmer òlderhòntigis, òlts unt nais, van inserme Plodn, tòttermer a kail van ander nochricht oder najekaitn, natirlich af plodarisch!

DOVE ERAVAMO, DOVE ANDREMO A FINIRE?

Cominciamo con qualcosa di nostro!

Raccontiamo di tutto un po’ della nostra Sappada, chiacchieriamo, diamo qualche notizia o curiosità, naturalmente in sappadino!

Leggi…e ascolta!

* Per il testo italiano gira le foto.

UN GALLO CEDRONE DAVANTI AL PORTONE

Cosa ci fa un gallo cedrone davanti al portone? Sente il cambiamento climatico? Solitamente lo troviamo oltre una certa quota e lo sentiamo cantare durante il periodo degli amori. Più piccolo di lui è il gallo forcello... Arrivederci alla prossima!

DES ÒT MAN BOLL AH NOU NIE GESEHN: DER OURHOHNE VOUR ME TOURE…

Schpirt der ah in klimabècsl?

Gebeindlich, in lòngas, benn man glick òt unt benn man bisst, bo ze suichn, seht man in ourhohne me bòlde. Iber ana gebissa hea.

Er “sink”, òver mear a bi singin tuitar pit me kropfe klèppern.

Des taurt ungevehr a poor bochn: in der baile lòttar de henne zui, unt bahlar in vrische pross va me lèrch vrisst, bo volla pèch is, dersinkar’s nor niemar.

Klanar a bi der ourhohne is der schpilhohne… 

Schanni! Af de nècschte vòrt!

PLODARISCH IN DER SCHUILE

Vriar, benn de kinder d’earschte vòrt schuile saint gean, ònt se kan anzigis bèlschis bort gebisst, as’n d’eltarn ònt gemuisst learn, bi man de schuilmanschterin vrok, in gònk ze gean.

Hainte is genaue s’geigntal. 

De mearischtn kinder reidnt òla lai bèlsch, s’saint gònz beane de sègn, bo pit d’eltarn oder pit de nein(s) plodarisch reidnt. 

Van an etlena johr her, learnt insra kinder plodarisch in der schuile: de klanarn va me kindergòrte schpilnt unt zeglaich learnt pit de berter va me piechlan va der Pimpa, natirlich af plodarisch, pit der schuilmanschterin Fabiana. 

Ana hòlba schtunde de boche, ver a poor monat me johre, kenn et òver genui sain. S’bar rècht, benn nor dei kinder in der hame kennatn baitar reidn oder, benn et ònderscht, lait zuilisn, bo nou plodarisch reidnt.

S’bar òis ze schean, benn’s geanat a bi pit me englisch: s’muissat ins daichn, plodarisch learn unt s’muissat ver ins a schtolz sain, insider schproche bèrt gebm a bi ander niedn òndern vremmin schproche!

Mer kennin si gor et aus, teglich prauchmer, lesmer oder hearmer englischa berter.

Barum kennat mer des et pit me plodarisch ah tuin? Dechter a mèkkile learn oder probiern ze reidn, benn’s ah net laichte is.

Saimer a vòrt lai zevridnt, va bòs mer kenn tuin. 

Icht is icht unt eppas is eppas.

IL SAPPADINO A SCUOLA

In passato, quando i bambini andavano a scuola, molti non conoscevano una sola parola di italiano. Ora è il contrario, sono pochi i bambini che capiscono il sappadino e ancor meno quelli che lo parlano. Hanno però l'opportunità di impararlo già dalla scuola dell'Infanzia con la maestra Fabiana che, giocando con le parole contenute nei libretti della Pimpa in sappadino, si approcciano alla nostra lingua. Dovremmo valorizzare il plodarisch come qualunque altra lingua straniera, per noi dovrebbe essere un orgoglio impararlo e parlarlo. Anche se è un po' difficile ed impegnativo.

FARE L'ORTO

Fare l'orto è sempre stata una necessità e un piacere. Si coltivavano verdure come insalata, carote, cappucci, rape e altro, oltre a qualche fiore da portare in cimitero. Anche oggi, nonostante la grande invasione di limacce che divorano e distruggono tutto, qua e là si continua a curare qualche orticello, per avere la soddisfazione di mangiare una buona foglia di insalata.

GÈRTLN

Gèrtln is ana scheana unt schtrenga orbat: mischt pratn, ummeschtèchn, saan unt ibersetzn, jetn unt nor èntlich obeklaubm.

Vriar ònt òla an gòrte gemòcht, in der nente va me hause oder va me schtòle. 

A kail solat, orbaslan, moarn, krautkepfe, ruibm unt zbival: des saint ungevehr s’gemiese, bo man òt gesetzt. Do unt dort is alane komilln oder malva gebòcsn.

Pèrschtròmm unt schnittla ònt ah net gevahlt.

In der saite, zuin pan schpèltn, saint òlbm a vier pische ver in vraithof gebeen: negilan, Schant’Antòni pische, flox, schneapèllilan. S’is recht schean gebeen, dei gèrte onschaugn.

Haintigis toge schaugmer boll ah nou an gòrte ze mòchn. Mer muissn hot geign de schnèckn kempfn. Dei saint a vòrt et gebeen, oder et dei roate gòttign, bo hietz òis zòmmevrisst unt schodn mòcht.

Va bo se her saint kèmmin bissmer et genaue, òver genaue bissmer, as se òis hinvrèssnt: an niedn pusch, a niedis pflènzl solat, an niedn pross.

Ze derbeirn si is s’anzige teglich, iberhaupt schnòchts unt schmorganz, me gòrte manònder gean unt aufklaubm se. Òsche, scholn van aalan oder in kafeeosut saan hilft ah a kail, de pflènzlan ze schitzn.

S’is boll an orbat derhinter, òver a guits pletschl insrign solat in tisch tuin is schekko erge!

BÒLTMÒNNE UNT GEPOCHT

Vriar, benn de bòltmònne me bòlde ònt gorbatn unt benn se mite eppas ze trinkn ònt gotn, ofte a pier oder benn’s guit is gean a vlèschl bain, ònt se de laarn vlòschn unter ana burze ingeschteckt unt verschteckt.

Do unt dort, bail si de earde pit der gevriere oder pit me regn òba riert, kimnt nou hainte eppas va deen òltn vlòschn viirar.

Unt der gedònk geat af dei lait, bo in bòlt gearn ònt gotn, bahlar ihn òt gebm ze lebm, unt af bi viil musle unt holz, asse auf ònt gemòcht, pit de mittl bo se sèbm ònt gotn. Si ònt sicher mear geschuntn a bi hainte, bo òis pit de maschinder beart aufgemòcht.

Hainte, benn man iber in bòlt manònt schpaziert, is et ze gelabm bòs man òis vennt. Papierena schnaizhòntiger, plaschtikavlèschlan, nailonsècklan, klana papierlan van zickerlan oder groassa vètzn nailons, bo der bint van schtecke holz manònt òt getrogn. Do bèrfnt òla nider, bòs se niemar prauchnt.

Der bòlt is kana gepochtkrutte! Benn mer et a ka(i)l af des noch(n)schaugn, unt benn mer et in lait mòchn verschtean, as asou net geat, in a poor johr, schtòtt in schbemme, b(e)armer boll in “gerine unt gepocht” gean…

Benn mer òla eppas gepocht aufklaubatn, hietmer an saubrarn bòlt unt mer kennatn va sain scheanekaitn / scheanhaitn nou johrin, johraus geniessn.

BOSCAIOLI E RIFIUTI

Qua e là, a volte nel bosco, ci capita di trovare qualche vecchia bottiglia di vetro, magari infilata sotto una ceppaia. Sono la testimonianza delle merende dei vecchi boscaioli, che lavoravano nel bosco con molta più fatica di ora. Oggi è purtroppo molto comune trovare testimonianze fresche del passaggio delle persone. Fazzoletti, bottiglie di plastica, cartacce di ogni tipo. Il bosco non è una pattumiera. Lanciamo questo messaggio (senza la bottiglia): raccogliamo tutti qualcosa e avremo un bosco più pulito!

CHIACCHIERANDO CON IL CONCORSO JÒ

Oggi raccontiamo cosa fanno i ragazzi e le ragazze per portare avanti la nostra lingua. Una volta si andava “in de gòsse”, ora si chiama videointervista! Scelta una parola in sappadino, viene intervistato un parente o conoscente, che racconta la sua esperienza. Tutti i partecipanti vengono premiati per il loro impegno. Uno alla volta vediamo tutti i video...Oggi raccontiamo cosa fanno i ragazzi e le ragazze per portare avanti la nostra lingua. Una volta si andava “in de gòsse”, ora si chiama videointervista! Scelta una parola in sappadino, viene intervistato un parente o conoscente, che racconta la sua esperienza. Tutti i partecipanti vengono premiati per il loro impegno. Uno alla volta vediamo tutti i video... https://www.plodn.info/concorso-jo/

IN DER GÒSSE PIT ME KONKURS JÒ (JUNK UNT ÒLT) 

Hainte derzeilmer, bòs de greassarn kinder, diern(d)lan unt pieblan, tuint, òbal(e) insra scheana schproche baitar ze trogn.

A vòrt hiet man gesok: “Geamer in de gòsse!”, haintigis toge hasst’s videointervista!  

Se nèmmint obe unt mòchnt in a poor Plodar lait mearara vrogn: eppar ander ame vrainte, eppar ander, unt des is et asou laichte, ame vremmin mentsche.

Se muissnt a Plodar bort aussuichn unt, in a vinf, secs minuttn, asou taurt ungevehr der video, derzeilt a nieder / ana nieda sai rantl: va sainder orbat oder va saime lebm oder va bennar / benn se klan is gebeen…

De scheanischtn drai video gebingint unt òla, bo mite ònt geschpilt, pakèmmint a geschenk ver ihra orbat unt ver ihrn pagier, òis zòmme ze schtelln.

An af a vòrt schaugmer se pitnònder…

ÒLDER HAILIGN ODER HALLOWEEN?

Dei toge is me vraithoffe rècht a verkear: man tuit de greiber a kail herputzn unt regelarn, miess, taassn oder zettn drauf in der earde leign, a poor pische nou setzn, bo de gevriere aushòltnt, a bi der hadrat.

Òlder Hailign, Òlder Sealign unt de toge derneibnt prinnint me vraithoffe volla liechtlan unt kerzn: benn man schnòchts ingeat, schpirt man schekko in vride unt d’eabige rui va deme orte.

Òba dei toge, iberhaup dei leschtn johr her, is mear moude Halloween inhòltn.

Ponzn, bo de nòcht manònder geant, ongelek a bi benn mer schòn in der Vosenòcht barn, pit lòrvn unt gebènter, as birklich mòchnt virtn: toatkepfe, gaischter, panderkrippm, bekkegeschpinne unt vòlschis pluit ah derzui.

Se geant van ame hause kam òndern unt verlòngint: “Eppas siessis a bi zickerlan oder schalènzias?”

De kinder saint kinder unt tuint gearn pit de komarotn, bòs ihn ana vraide gip. Òis guit unt rècht. 

Òver òmmer jo mier ah insern prauch, s’Naijohr obezegebingin!? Benn man gearn in kinder eppas siessis oder a klaa trinkgèlt gep. 

Unt is jo de Vosenòcht lottrisch ze gean unt lòrvn viirzenèmm!?

Pan ins is Òlder Hailign de zait, insra lait, bo me vraithoffe ròschtnt, et ze vergèssn. 

TUTTI I SANTI O HALLOWEEN?

Nelle giornate di ricorrenza dei “Santi e dei Defunti” c'è un gran viavai in cimitero per la preparazione delle tombe. Fiori, muschio, rami d'abete e una moltitudine di lumini accesi. Al cimitero si vive un momento particolarmente sentito e sereno, soprattutto nelle ore serali. Negli ultimi anni però si diffonde la moda della festa di Halloween, dove i bambini con costumi paurosi bussano alle porte col motivetto “Dolcetto o scherzetto?!”. Senza nulla togliere al naturale bisogno di divertimento dei bambini, non dimentichiamo però quelle che sono le nostre tradizioni e rispettiamo in questi giorni i nostri morti. Abbiamo anche noi la bella usanza di andare di casa in casa per ricevere qualcosa in cambio degli auguri e tutto il periodo di Carnevale per mascherarci!

ANTICHI SAPORI

Perché non si può pensare di proporre il nostro gepòchns muis, che ha gli stessi ingredienti del pancake e farlo trovare a colazione sul buffet di un albergo sappadino, in alternativa al cappuccino con la torta? Gli ospiti apprezzerebbero l'originalità di tuffare questi gustosi quadratini dolci in una bella tazza di latte caldo! Noi apprezziamo gli schtraubm, che sono stati recentemente riscoperti, e possiamo di nuovo pensare di gustare anche altre ricette tradizionali, che altrimenti andrebbero perdute.

PANCAKE ODER GEPÒCHNS MUIS?

Zba aalan, milch, schmòlz, a preasile sòlz unt bazamehl. Is des et s’rezèpt van pancake? Òber pit me glaichn zoige mòcht man s’gepòchne muis!

Man riert òis obe, nor drinn ander schbòrzn pfònne lòt man’s zearscht in ander saite unt nor in d’òndern lònksman reaschtn. Nor prècht man òis pit ame hilzan leffl, as klana, klana vètzilan bearnt. Man laart òis drinn in a tiefis tèllar, a mèkkile zucker drauf, nor issis gerichtn!

Kennatn et de kuntn in ame Plodar gòschthaus schmorganz bail me vormas s’gepòchne muis ah vennin? Unt a poor leffle drinn in ana schole borma milch schepfn / dunkn?! Hietn si’s liebar a bi an cappuccino pit ander turte? 

Mier èssn bo gearn de schtraubm, bo in de feschte hietz bider bearnt aussargepòchn. 

Pit me siessn geat’s laichtar a bi pit òndra koschtn: prennsuppe, gèrschte, schottedunkate,  ingemòchta necklan, gepitschta kròpfn, ville, pienschtpètta, bo haintigistoge ver insern moge ze schbar barn. Bail mer niemar me vèlde orbatn, eantar sitzmer vour ame computer.

BAINACHTN

S’is et nor asou abesn zait verpai, va benne as man òla zòmme, kinder unt eltarn, hòrte òt Bainachtn gebòrtn. 

Òla schnèchtse, van òcht toge dervour, sait man ver de novena kirchn gean.

De kinder van ame niedn heivilan saint pit de schlitlan iber in gemandebèk geign de kirche gevohrn.

Gehofft, as de bekmòchar et ze viil schouder ònt geborfn, as de schlitlan drauf me baissn bege boll ònt gekennt lafn.

Benn s’bètter ze bilde is gebeen, òt man schnòchts in der hame vour me presepio in roasnkrònz gepetn, òla pitnònder.

De krippe herzerichtn òt man miess geklaup, drauf a poor schtraflan bazamehl, de begilan ze zachn, hirtn unt scheflan do unt dort, an engl unt natirlich de hailige familia: de Muiter Gottas, in Hailige Josef unt s’Chrischtkindl. Der eisl unt der ocse saint ah derpai.

In binter ònt de lait a kail pit der orbat nochgebm, vicher, bisn unt bèlder ònt unter der schneadecke geròschtn. Nor òt man zait gotn: mitezehòltn, ze denkn unt ze petn.

Hietz “S’is mear gèlt a bi zait”, mier sain òla unter de Bainachtn pit der orbat paschèftigit unt der turismo schtehlt ins in rui vuder.

S’laft òis unter unt iber, niemar groassa zait in der hame pit de kinder ze plaibm, nor schauk man pit ame geschenk ze villn, bòs man et ònderscht kenn gebm.

Òver hainte a bi a vòrt, òla de glaiche hoffnung: “Vride ver ins unt ver de lait in der gònzn bèlt!”.

Guita Bainachtn!

NATALE

Non è poi passato tanto tempo da quando, per la novena di Natale, i bambini arrivavano in chiesa percorrendo la strada innevata con gli slittini. Se il meteo non lo permetteva, si recitava tutti insieme il rosario nella propria casa: ogni famiglia aveva allestito il presepe. L'inverno era un tempo di riposo per gli uomini e per la natura. Oggigiorno la frenesia del turismo che condiziona anche il periodo natalizio toglie alle famiglie proprio il tempo per stare insieme e la mancanza viene in qualche modo colmata dallo scambio dei regali. L'augurio che accomuna i cuori di ogni tempo è: “Pace per noi e per il mondo intero!”. Buon Natale!

NEVE: INVERNO E CIASPOLE

Il cambiamento climatico causa inverni anomali come quello in corso: a metà febbraio i prati sono brulli, solo nelle zone in ombra un sottile strato di neve. Un tempo, durante le nevicate, ognuno spalava a mano la propria stradina da percorrere a piedi e il Comune si occupava di liberare la strada principale. Per il ghiaccio si spargeva cenere o fiorume del fieno. Oggigiorno, in caso di nevicate c'è un gran viavai di mezzi meccanici per eliminare il prima possibile tutta la neve da strade, parcheggi, viottoli, altrimenti si scatenano le proteste di turisti e sappadini, che pretendono sia tutto pulito e asciutto. E si brontola poi anche quando si sparge abbondantemente il sale per il ghiaccio e di conseguenza per l'inevitabile sporcizia che con le scarpe si porta in casa. Non ci sono più gli inverni di un tempo, dove con le ciaspole e molta fatica si tracciava nella neve alta un percorso per raggiungere i prati in quota e recuperare il fieno raccolto d'estate. Con il carico sulle slitte si riscendeva poi in paese. Oggi le ciaspole sono tornate di gran moda, con la differenza che vengono utilizzate su percorsi battuti o addirittura sui prati brulli. Cosa direbbero i nostri nonni…?! Forse brontolerebbero anche loro!

SCHNEA: BINTER UNT SCHNEARAFE

“Benn’s vour Òlder Hailign pis oar ins dorf schnaip, nor òt der binter hingeborfn”: des òlte schprichbort schtimp hainte niemar rècht. “Unt gònz rècht schtimmint de lait ah net…” hietn insra òlta gesok.

Beign me klimabècsl òmmer òbale eftar an binter a bi hair. In schotsaitn issis boll grode baiss, òver in sunnsaitn saint de vèlder òis aper. Òba mindar saint de sègn schean binter pit volla schtecke schnea.

Vriar òt a nieder pit der / va hònt, pit schbara hilzena schauvle, sai begile ausgeschepft, s’noapendige ze vuisse verpai ze kèmmin, hecschtns de prate pit ame schlite hai oder mischt ze viern. Benn ais is bortn, òt man òsche oder pluimach gesaat, et ze schlipfn. Lai in der hauptschtrosse òt der pfluik va der gemande geschepft. 

Hietz roudernt groassa unt klana motormittle hintraviir, in schnea ze verlivern, bail mer verlòngin, as a nieder bèk unt a nieder plòtz keiraper beart geputzt. Sischter prumblnt de Plodar unt de vremmin. Nor prumblnt òla, benn man geign s’ais ibròll an haufe sòlz niderbèrft unt benn man pit de schui òis a gerine in de haiser trok. 

S’saint niemar de binter a bi a vòrt, volla schnea, benn de paurn van meider s’hai zuiar ònt geviert.

Zba – drai mònne ònt zearscht pit schkovaròz unt pit de schnearafe in bèk getretn. Ana schtrenga orbat, vam Plodn vort unt auf in d’Òlbe oder in de Keser ònt se gemuisst houtschn unt tretn. 

Benn se bèk ònt gotn gemòcht, saint se pit de schlitn vort. Van drischtn ònt se s’hai drinn in de posslplon gevòssn unt nor saint se in de dilln gevohrn. Benn’s ze schtickl is gebeen, ònt se schpeirkettne unter de kuichn geton, assise net hot verlivern.

De schnearafe praucht man hietz boll ah.

S’is ana gònza moude bortn, iberhaup ver de turischtn, pit m’anzign unterschit, as se net iber in vrische schnea geant, òver bo’s schòn getretn is unt eppar a vòrt sogor in der aper.

Bòs born enn insra òlta sogn…?! Se kennatn boll ah prumbln!

DE VOSENÒCHT, BO MER GEARN HIETN

A draissich johr hinter is a zaitl gebeen, as de Plodar vosenòcht pòlde / vellich obe bar kèmmin.

Gònz beane letter manònt, a poor parupfta rollatn hintraviir gerollt, ana zait, bo gònz luschtich muissat sain, is derbaile vellich traurich gebeen.

Nor schean lònksman òt’s boll bider ongeheift, luschtigar zuizegean.

De jungin mònne ònt si scheana pelze gemòcht vlickn, de richtign rollatn her ze schteiln.

Man òt geschauk, de letter a kail zòmme ze tuin: an niedn sunntach in ame heivilan, de musich, eppas siessis unt eppas ze trinkn in lait, bo zuischaugnt. 

Guit gemant unt vellich letze getroffn!

Haintigis togis merkt man hòrte, bòs birklich INSRA Vosenòcht is.

Kittlan letter, bo vellich hambla manònder geant, van ame hause ka m’òndern, kan komarotn unt kan lait, bo man et mecht. Mitemòchn, vra nòòre hobm, tummhaitn vourschteiln unt iberhaup in pauch voll onlòchn si!

Ana nieda schtunde unt a nieder tòk passt, va Pettlarsunntach on, pis af Schpaibertach! De hauptsòche is s’rèchte kittl / de rèchte kutte zòmmeprengin, nor bòs man vourschteilt kimp alane; benn man a vòrt zba gebènter on òt unt de hilzane lòrve viir òt genòmmin, derhòltit kans mear an “ausgeklaupm lotter”. 

S’bar schode, benn des ze vloure geanat unt lai s’sèll pakasch / pokasch lait plaibat: lèr(b)m, musich unt krischkilan, bi de mearischtn turischtn unt aniga Plodar hietz manint, as des de rèchte Plodar vosenòcht is. Tuimer in letter de tirne auf, benn se zuikearnt!

IL CARNEVALE CHE VORREMMO

C'è stato un tempo non troppo lontano quando l'autentico Carnevale sappadino ha conosciuto una profonda crisi. Per non rischiare di perdere questa spettacolare forma di teatro popolare si è pensato di riunire le poche tenaci maschere accompagnate da qualche rollate in un unico luogo e creare l'appuntamento fisso delle tre domeniche. Per movimentare un po' il tutto si è aggiunta la musica, dolci e bevande calde ai turisti. Piano piano il numero delle maschere è aumentato ma quella che sembrava una soluzione si è trasformata nell'errata versione “turistica”. Il vero carnevale sappadino si gioca nell'interazione tra i fantasiosi teatranti e chi li accoglie con gioia. Piccoli gruppetti di maschere che, quasi furtivamente, si intrufolano nelle case di amici e conoscenti, dove poi esplode l'entusiasmo delle rappresentazioni canzonatorie, allegre e pungenti, il tutto lasciato alla libertà e spontaneità, dalla Domenica dei Poveri al Martedì grasso. L'importante è trovare la compagnia giusta, poi, una volta indossato il volto ligneo, avviene una vera e propria trasformazione della personalità. Sarebbe un vero peccato se tutto questo venisse dimenticato e sostituito dall'idea che il Carnevale di Sappada sia confusione, musica, dolcetti e brulè. Viviamo il vero Carnevale sappadino e accogliamo le maschere quando ci fanno visita!

RANE E PESCI

Le piogge primaverili invitavano ad andare a rane, seppur illegalmente, di notte, facendosi luce con lampade a carburo lungo il Piave. Catturate, le rane erano messe in una tinozza con poca acqua, per permettere alle femmine di deporre le uova, che venivano poi riportate in qualche pozza adatta alla loro schiusa. Pratica meno diffusa era la pesca alla trota, con canne di bambù. Ancor più particolare era la pesca ai gobidi, praticata con una sorta di forcone.

VRESCHE, VISCHE UNT GIAVEDÒNS

“Is des a vreschebètter!”, sok man, benn’s in lòngas toge unt toge òba regnt.

S’rèchte bètter, in vresche ze gean.

In mearara kèlder is ana karburolòmpe gehòngin unt in ame truckn eckilan ana plèchena schkòttl pit de karburoprecklan.

Schtivle on, an bèttermòntl iber d’ocsle, a vreschesèckl pit ame saalilan zuizepintn unt de nòcht vort, obe kan Pòche ze vreschn. Natirlich hambla, bail a vòrt a bi hietzan issis ah verpoutn gebeen.

Benn de vreschar nor hinter saint kèmm, òt man de vresche drinn in ana bònne gelaart pit ander koarte bòsser unt, as se net aussar hottn kèmmin, pit ame prètte zuigeluckt. De gònze nòcht a gekratsche…

Geteatn òt man vouze de sègn, bo man me sinde òt gotn ze kochn, baal a haakls vlaisch is unt kana mittle saint gebeen, lònge ze pahòltn.

De hòngilas òt man gelòt auslaarn, vour man se òt geteatn, unt de aalan òt man bider kan Pòche getrogn unt in ame petschlan ausgelaart. Eppar a vòrt is ana kroute ah drinn ins sèckl kèmm: de sèll òt man et gèssn, òver bider ausgelòt.

De kinder saint derbaile untertogis gean vreschn: de plòttatn schtane, in der saite va me Pòche, òt ander geheift unt an òndider, bo òt gemuisst rècht vlink sain, òt in vrosch derbuschn, vourar vort is gerungin.

Beane saint derbaile de vischar gebeen, eppar ander òt boll de lizènz gotn, unt pit ander bambùschtònge òttar trote gevischt. In gebissa erter saint giavedòns / giovedòns ah gebeen: a klanarder visch pit ame plòttatn kopfe. Man òt se pit ander agn gobl derschtochn.

Haintigis togis saint boll mearara, as s’pagier va der vischarai ònt, òver vellich mear ver de vraide oder hobby, a bi ver bòs man ins tellar tuit.

KLUCKLHENNE

In ame niedn schtòle is a hennklitsch pit a vier henn unt an hohne gebeen.

In lòngas, sopòlt ana henne òt geklucklt, òt manar òcht, zein aalan untergeton. Man òttar an èscht in ame vinschtern unt ruign orte gerichtn, gebeindlich drinn ame laarn por(b)m van kie, unt man òttar an korp ummegeluckt, as se hot huckn. Noch anezbanzich toge saint d’aalan ausgean.

De klan pinkilan / pullilan òt man avoure va me schtòle gemuisst a kail hietn, as se net de kòtzn ongeant. Des is an orbat ver de kinder gebeen. Eppar ana klucklhenne is rècht peas gebeen, as se her is gevohrn, benn man in hiendlan ze nont sait gean.

Noch a poor bochn, benn de hiendlan s’kèmpile drauf ònt geton, òt man gesehn, bo se henn oder hehndlan saint gebeen.

De henn òt man pahòltn; derbaile de hehndlan, sopòlt se a rèchts gebicht ònt pakèmm, òt man geteatn ze kochn, oder pit ander henn obegetauscht, ame bo kan hohne òt gotn.

De aalan saint nitzlich gebeen ze èssn, òver ah in hearn / vremmin ze verkafn. 

Eppar ander òt de henn et gemecht, baal se ibròll kralnt unt plunzn hintn lòssnt.

A vrischis geplòppns aale is kreftich unt gesunt.

Guita Oaschtern!

GALLINE E PULCINI

Ogni famiglia aveva un piccolo pollaio ed in primavera si mettevano sotto cova le uova per avere i pulcini. Alla loro schiusa, dopo 21 giorni, nascevano nuove future galline per rinnovare il pollaio. Le uova erano importanti per l'alimentazione ma anche come fonte di un piccolo reddito attraverso la loro vendita ai turisti. Buona Pasqua!

A cura di: Paola Piller Roner
Voci di: Claudia Colle Fontana, Paola Piller Roner