INSRIGIS
INSRIGIS!
.
BO SAIMR ENN GEBEEN? BO KÈMMR ENN HIN?
Heivmer on pit eppas Insrigis!
Derzeilmer òlderhòntigis, òlts unt nais, van inserme Plodn, tòttermer a kail van ander nochricht oder najekaitn, natirlich af plodarisch!
Texte lesen… und hören!
UN GALLO CEDRONE DAVANTI AL PORTONE
DES ÒT MAN BOLL AH NOU NIE GESEHN: DER OURHOHNE VOUR ME TOURE…
Schpirt der ah in klimabècsl?
Gebeindlich, in lòngas, benn man glick òt unt benn man bisst, bo ze suichn, seht man in ourhohne me bòlde. Iber ana gebissa hea.
Er “sink”, òver mear a bi singin tuitar pit me kropfe klèppern.
Des taurt ungevehr a poor bochn: in der baile lòttar de henne zui, unt bahlar in vrische pross va me lèrch vrisst, bo volla pèch is, dersinkar’s nor niemar.
Klanar a bi der ourhohne is der schpilhohne…
Schanni! Af de nècschte vòrt!
PLODARISCH IN DER SCHUILE
Vriar, benn de kinder d’earschte vòrt schuile saint gean, ònt se kan anzigis bèlschis bort gebisst, as’n d’eltarn ònt gemuisst learn, bi man de schuilmanschterin vrok, in gònk ze gean.
Hainte is genaue s’geigntal.
De mearischtn kinder reidnt òla lai bèlsch, s’saint gònz beane de sègn, bo pit d’eltarn oder pit de nein(s) plodarisch reidnt.
Van an etlena johr her, learnt insra kinder plodarisch in der schuile: de klanarn va me kindergòrte schpilnt unt zeglaich learnt pit de berter va me piechlan va der Pimpa, natirlich af plodarisch, pit der schuilmanschterin Fabiana.
Ana hòlba schtunde de boche, ver a poor monat me johre, kenn et òver genui sain. S’bar rècht, benn nor dei kinder in der hame kennatn baitar reidn oder, benn et ònderscht, lait zuilisn, bo nou plodarisch reidnt.
S’bar òis ze schean, benn’s geanat a bi pit me englisch: s’muissat ins daichn, plodarisch learn unt s’muissat ver ins a schtolz sain, insider schproche bèrt gebm a bi ander niedn òndern vremmin schproche!
Mer kennin si gor et aus, teglich prauchmer, lesmer oder hearmer englischa berter.
Barum kennat mer des et pit me plodarisch ah tuin? Dechter a mèkkile learn oder probiern ze reidn, benn’s ah net laichte is.
Saimer a vòrt lai zevridnt, va bòs mer kenn tuin.
Icht is icht unt eppas is eppas.
IL SAPPADINO A SCUOLA
FARE L'ORTO
GÈRTLN
Gèrtln is ana scheana unt schtrenga orbat: mischt pratn, ummeschtèchn, saan unt ibersetzn, jetn unt nor èntlich obeklaubm.
Vriar ònt òla an gòrte gemòcht, in der nente va me hause oder va me schtòle.
A kail solat, orbaslan, moarn, krautkepfe, ruibm unt zbival: des saint ungevehr s’gemiese, bo man òt gesetzt. Do unt dort is alane komilln oder malva gebòcsn.
Pèrschtròmm unt schnittla ònt ah net gevahlt.
In der saite, zuin pan schpèltn, saint òlbm a vier pische ver in vraithof gebeen: negilan, Schant’Antòni pische, flox, schneapèllilan. S’is recht schean gebeen, dei gèrte onschaugn.
Haintigis toge schaugmer boll ah nou an gòrte ze mòchn. Mer muissn hot geign de schnèckn kempfn. Dei saint a vòrt et gebeen, oder et dei roate gòttign, bo hietz òis zòmmevrisst unt schodn mòcht.
Va bo se her saint kèmmin bissmer et genaue, òver genaue bissmer, as se òis hinvrèssnt: an niedn pusch, a niedis pflènzl solat, an niedn pross.
Ze derbeirn si is s’anzige teglich, iberhaupt schnòchts unt schmorganz, me gòrte manònder gean unt aufklaubm se. Òsche, scholn van aalan oder in kafeeosut saan hilft ah a kail, de pflènzlan ze schitzn.
S’is boll an orbat derhinter, òver a guits pletschl insrign solat in tisch tuin is schekko erge!
BÒLTMÒNNE UNT GEPOCHT
Vriar, benn de bòltmònne me bòlde ònt gorbatn unt benn se mite eppas ze trinkn ònt gotn, ofte a pier oder benn’s guit is gean a vlèschl bain, ònt se de laarn vlòschn unter ana burze ingeschteckt unt verschteckt.
Do unt dort, bail si de earde pit der gevriere oder pit me regn òba riert, kimnt nou hainte eppas va deen òltn vlòschn viirar.
Unt der gedònk geat af dei lait, bo in bòlt gearn ònt gotn, bahlar ihn òt gebm ze lebm, unt af bi viil musle unt holz, asse auf ònt gemòcht, pit de mittl bo se sèbm ònt gotn. Si ònt sicher mear geschuntn a bi hainte, bo òis pit de maschinder beart aufgemòcht.
Hainte, benn man iber in bòlt manònt schpaziert, is et ze gelabm bòs man òis vennt. Papierena schnaizhòntiger, plaschtikavlèschlan, nailonsècklan, klana papierlan van zickerlan oder groassa vètzn nailons, bo der bint van schtecke holz manònt òt getrogn. Do bèrfnt òla nider, bòs se niemar prauchnt.
Der bòlt is kana gepochtkrutte! Benn mer et a ka(i)l af des noch(n)schaugn, unt benn mer et in lait mòchn verschtean, as asou net geat, in a poor johr, schtòtt in schbemme, b(e)armer boll in “gerine unt gepocht” gean…
Benn mer òla eppas gepocht aufklaubatn, hietmer an saubrarn bòlt unt mer kennatn va sain scheanekaitn / scheanhaitn nou johrin, johraus geniessn.
BOSCAIOLI E RIFIUTI
CHIACCHIERANDO CON IL CONCORSO JÒ
IN DER GÒSSE PIT ME KONKURS JÒ (JUNK UNT ÒLT)
Hainte derzeilmer, bòs de greassarn kinder, diern(d)lan unt pieblan, tuint, òbal(e) insra scheana schproche baitar ze trogn.
A vòrt hiet man gesok: “Geamer in de gòsse!”, haintigis toge hasst’s videointervista!
Se nèmmint obe unt mòchnt in a poor Plodar lait mearara vrogn: eppar ander ame vrainte, eppar ander, unt des is et asou laichte, ame vremmin mentsche.
Se muissnt a Plodar bort aussuichn unt, in a vinf, secs minuttn, asou taurt ungevehr der video, derzeilt a nieder / ana nieda sai rantl: va sainder orbat oder va saime lebm oder va bennar / benn se klan is gebeen…
De scheanischtn drai video gebingint unt òla, bo mite ònt geschpilt, pakèmmint a geschenk ver ihra orbat unt ver ihrn pagier, òis zòmme ze schtelln.
An af a vòrt schaugmer se pitnònder…
ÒLDER HAILIGN ODER HALLOWEEN?
Dei toge is me vraithoffe rècht a verkear: man tuit de greiber a kail herputzn unt regelarn, miess, taassn oder zettn drauf in der earde leign, a poor pische nou setzn, bo de gevriere aushòltnt, a bi der hadrat.
Òlder Hailign, Òlder Sealign unt de toge derneibnt prinnint me vraithoffe volla liechtlan unt kerzn: benn man schnòchts ingeat, schpirt man schekko in vride unt d’eabige rui va deme orte.
Òba dei toge, iberhaup dei leschtn johr her, is mear moude Halloween inhòltn.
Ponzn, bo de nòcht manònder geant, ongelek a bi benn mer schòn in der Vosenòcht barn, pit lòrvn unt gebènter, as birklich mòchnt virtn: toatkepfe, gaischter, panderkrippm, bekkegeschpinne unt vòlschis pluit ah derzui.
Se geant van ame hause kam òndern unt verlòngint: “Eppas siessis a bi zickerlan oder schalènzias?”
De kinder saint kinder unt tuint gearn pit de komarotn, bòs ihn ana vraide gip. Òis guit unt rècht.
Òver òmmer jo mier ah insern prauch, s’Naijohr obezegebingin!? Benn man gearn in kinder eppas siessis oder a klaa trinkgèlt gep.
Unt is jo de Vosenòcht lottrisch ze gean unt lòrvn viirzenèmm!?
Pan ins is Òlder Hailign de zait, insra lait, bo me vraithoffe ròschtnt, et ze vergèssn.
TUTTI I SANTI O HALLOWEEN?
ANTICHI SAPORI
PANCAKE ODER GEPÒCHNS MUIS?
Zba aalan, milch, schmòlz, a preasile sòlz unt bazamehl. Is des et s’rezèpt van pancake? Òber pit me glaichn zoige mòcht man s’gepòchne muis!
Man riert òis obe, nor drinn ander schbòrzn pfònne lòt man’s zearscht in ander saite unt nor in d’òndern lònksman reaschtn. Nor prècht man òis pit ame hilzan leffl, as klana, klana vètzilan bearnt. Man laart òis drinn in a tiefis tèllar, a mèkkile zucker drauf, nor issis gerichtn!
Kennatn et de kuntn in ame Plodar gòschthaus schmorganz bail me vormas s’gepòchne muis ah vennin? Unt a poor leffle drinn in ana schole borma milch schepfn / dunkn?! Hietn si’s liebar a bi an cappuccino pit ander turte?
Mier èssn bo gearn de schtraubm, bo in de feschte hietz bider bearnt aussargepòchn.
Pit me siessn geat’s laichtar a bi pit òndra koschtn: prennsuppe, gèrschte, schottedunkate, ingemòchta necklan, gepitschta kròpfn, ville, pienschtpètta, bo haintigistoge ver insern moge ze schbar barn. Bail mer niemar me vèlde orbatn, eantar sitzmer vour ame computer.
BAINACHTN
S’is et nor asou abesn zait verpai, va benne as man òla zòmme, kinder unt eltarn, hòrte òt Bainachtn gebòrtn.
Òla schnèchtse, van òcht toge dervour, sait man ver de novena kirchn gean.
De kinder van ame niedn heivilan saint pit de schlitlan iber in gemandebèk geign de kirche gevohrn.
Gehofft, as de bekmòchar et ze viil schouder ònt geborfn, as de schlitlan drauf me baissn bege boll ònt gekennt lafn.
Benn s’bètter ze bilde is gebeen, òt man schnòchts in der hame vour me presepio in roasnkrònz gepetn, òla pitnònder.
De krippe herzerichtn òt man miess geklaup, drauf a poor schtraflan bazamehl, de begilan ze zachn, hirtn unt scheflan do unt dort, an engl unt natirlich de hailige familia: de Muiter Gottas, in Hailige Josef unt s’Chrischtkindl. Der eisl unt der ocse saint ah derpai.
In binter ònt de lait a kail pit der orbat nochgebm, vicher, bisn unt bèlder ònt unter der schneadecke geròschtn. Nor òt man zait gotn: mitezehòltn, ze denkn unt ze petn.
Hietz “S’is mear gèlt a bi zait”, mier sain òla unter de Bainachtn pit der orbat paschèftigit unt der turismo schtehlt ins in rui vuder.
S’laft òis unter unt iber, niemar groassa zait in der hame pit de kinder ze plaibm, nor schauk man pit ame geschenk ze villn, bòs man et ònderscht kenn gebm.
Òver hainte a bi a vòrt, òla de glaiche hoffnung: “Vride ver ins unt ver de lait in der gònzn bèlt!”.
Guita Bainachtn!
NATALE
NEVE: INVERNO E CIASPOLE
SCHNEA: BINTER UNT SCHNEARAFE
“Benn’s vour Òlder Hailign pis oar ins dorf schnaip, nor òt der binter hingeborfn”: des òlte schprichbort schtimp hainte niemar rècht. “Unt gònz rècht schtimmint de lait ah net…” hietn insra òlta gesok.
Beign me klimabècsl òmmer òbale eftar an binter a bi hair. In schotsaitn issis boll grode baiss, òver in sunnsaitn saint de vèlder òis aper. Òba mindar saint de sègn schean binter pit volla schtecke schnea.
Vriar òt a nieder pit der / va hònt, pit schbara hilzena schauvle, sai begile ausgeschepft, s’noapendige ze vuisse verpai ze kèmmin, hecschtns de prate pit ame schlite hai oder mischt ze viern. Benn ais is bortn, òt man òsche oder pluimach gesaat, et ze schlipfn. Lai in der hauptschtrosse òt der pfluik va der gemande geschepft.
Hietz roudernt groassa unt klana motormittle hintraviir, in schnea ze verlivern, bail mer verlòngin, as a nieder bèk unt a nieder plòtz keiraper beart geputzt. Sischter prumblnt de Plodar unt de vremmin. Nor prumblnt òla, benn man geign s’ais ibròll an haufe sòlz niderbèrft unt benn man pit de schui òis a gerine in de haiser trok.
S’saint niemar de binter a bi a vòrt, volla schnea, benn de paurn van meider s’hai zuiar ònt geviert.
Zba – drai mònne ònt zearscht pit schkovaròz unt pit de schnearafe in bèk getretn. Ana schtrenga orbat, vam Plodn vort unt auf in d’Òlbe oder in de Keser ònt se gemuisst houtschn unt tretn.
Benn se bèk ònt gotn gemòcht, saint se pit de schlitn vort. Van drischtn ònt se s’hai drinn in de posslplon gevòssn unt nor saint se in de dilln gevohrn. Benn’s ze schtickl is gebeen, ònt se schpeirkettne unter de kuichn geton, assise net hot verlivern.
De schnearafe praucht man hietz boll ah.
S’is ana gònza moude bortn, iberhaup ver de turischtn, pit m’anzign unterschit, as se net iber in vrische schnea geant, òver bo’s schòn getretn is unt eppar a vòrt sogor in der aper.
Bòs born enn insra òlta sogn…?! Se kennatn boll ah prumbln!
DE VOSENÒCHT, BO MER GEARN HIETN
A draissich johr hinter is a zaitl gebeen, as de Plodar vosenòcht pòlde / vellich obe bar kèmmin.
Gònz beane letter manònt, a poor parupfta rollatn hintraviir gerollt, ana zait, bo gònz luschtich muissat sain, is derbaile vellich traurich gebeen.
Nor schean lònksman òt’s boll bider ongeheift, luschtigar zuizegean.
De jungin mònne ònt si scheana pelze gemòcht vlickn, de richtign rollatn her ze schteiln.
Man òt geschauk, de letter a kail zòmme ze tuin: an niedn sunntach in ame heivilan, de musich, eppas siessis unt eppas ze trinkn in lait, bo zuischaugnt.
Guit gemant unt vellich letze getroffn!
Haintigis togis merkt man hòrte, bòs birklich INSRA Vosenòcht is.
Kittlan letter, bo vellich hambla manònder geant, van ame hause ka m’òndern, kan komarotn unt kan lait, bo man et mecht. Mitemòchn, vra nòòre hobm, tummhaitn vourschteiln unt iberhaup in pauch voll onlòchn si!
Ana nieda schtunde unt a nieder tòk passt, va Pettlarsunntach on, pis af Schpaibertach! De hauptsòche is s’rèchte kittl / de rèchte kutte zòmmeprengin, nor bòs man vourschteilt kimp alane; benn man a vòrt zba gebènter on òt unt de hilzane lòrve viir òt genòmmin, derhòltit kans mear an “ausgeklaupm lotter”.
S’bar schode, benn des ze vloure geanat unt lai s’sèll pakasch / pokasch lait plaibat: lèr(b)m, musich unt krischkilan, bi de mearischtn turischtn unt aniga Plodar hietz manint, as des de rèchte Plodar vosenòcht is. Tuimer in letter de tirne auf, benn se zuikearnt!
IL CARNEVALE CHE VORREMMO
RANE E PESCI
VRESCHE, VISCHE UNT GIAVEDÒNS
“Is des a vreschebètter!”, sok man, benn’s in lòngas toge unt toge òba regnt.
S’rèchte bètter, in vresche ze gean.
In mearara kèlder is ana karburolòmpe gehòngin unt in ame truckn eckilan ana plèchena schkòttl pit de karburoprecklan.
Schtivle on, an bèttermòntl iber d’ocsle, a vreschesèckl pit ame saalilan zuizepintn unt de nòcht vort, obe kan Pòche ze vreschn. Natirlich hambla, bail a vòrt a bi hietzan issis ah verpoutn gebeen.
Benn de vreschar nor hinter saint kèmm, òt man de vresche drinn in ana bònne gelaart pit ander koarte bòsser unt, as se net aussar hottn kèmmin, pit ame prètte zuigeluckt. De gònze nòcht a gekratsche…
Geteatn òt man vouze de sègn, bo man me sinde òt gotn ze kochn, baal a haakls vlaisch is unt kana mittle saint gebeen, lònge ze pahòltn.
De hòngilas òt man gelòt auslaarn, vour man se òt geteatn, unt de aalan òt man bider kan Pòche getrogn unt in ame petschlan ausgelaart. Eppar a vòrt is ana kroute ah drinn ins sèckl kèmm: de sèll òt man et gèssn, òver bider ausgelòt.
De kinder saint derbaile untertogis gean vreschn: de plòttatn schtane, in der saite va me Pòche, òt ander geheift unt an òndider, bo òt gemuisst rècht vlink sain, òt in vrosch derbuschn, vourar vort is gerungin.
Beane saint derbaile de vischar gebeen, eppar ander òt boll de lizènz gotn, unt pit ander bambùschtònge òttar trote gevischt. In gebissa erter saint giavedòns / giovedòns ah gebeen: a klanarder visch pit ame plòttatn kopfe. Man òt se pit ander agn gobl derschtochn.
Haintigis togis saint boll mearara, as s’pagier va der vischarai ònt, òver vellich mear ver de vraide oder hobby, a bi ver bòs man ins tellar tuit.
KLUCKLHENNE
In ame niedn schtòle is a hennklitsch pit a vier henn unt an hohne gebeen.
In lòngas, sopòlt ana henne òt geklucklt, òt manar òcht, zein aalan untergeton. Man òttar an èscht in ame vinschtern unt ruign orte gerichtn, gebeindlich drinn ame laarn por(b)m van kie, unt man òttar an korp ummegeluckt, as se hot huckn. Noch anezbanzich toge saint d’aalan ausgean.
De klan pinkilan / pullilan òt man avoure va me schtòle gemuisst a kail hietn, as se net de kòtzn ongeant. Des is an orbat ver de kinder gebeen. Eppar ana klucklhenne is rècht peas gebeen, as se her is gevohrn, benn man in hiendlan ze nont sait gean.
Noch a poor bochn, benn de hiendlan s’kèmpile drauf ònt geton, òt man gesehn, bo se henn oder hehndlan saint gebeen.
De henn òt man pahòltn; derbaile de hehndlan, sopòlt se a rèchts gebicht ònt pakèmm, òt man geteatn ze kochn, oder pit ander henn obegetauscht, ame bo kan hohne òt gotn.
De aalan saint nitzlich gebeen ze èssn, òver ah in hearn / vremmin ze verkafn.
Eppar ander òt de henn et gemecht, baal se ibròll kralnt unt plunzn hintn lòssnt.
A vrischis geplòppns aale is kreftich unt gesunt.
Guita Oaschtern!
GALLINE E PULCINI
A cura di: Paola Piller Roner
Voci di: Claudia Colle Fontana, Paola Piller Roner